MOĞOL İSTİLASI VE SONRASI

MOĞOL İSTİLÂSI VE SONRASI
Moğol Devleti
Moğol Devleti, Cengiz Han tarafından 1206 yılında kurulmuştur. Başkent Ötüken bölgesindeki Karakurum şehridir.Cengiz Han, başlattığı saldırılarla Harzemlileri yıkılış sürecine soktu. Bunu izleyen dönemde Moğol orduları Ortadoğu’daki Müslümanların yaşadığı şehirleri yağ­maladılar.Moğol İmparatorluğu fetihlerle geniş­lemiştir. Egemenlik alanı Çin denizinden başlayarak Batıda Doğu Avrupa’ya kuzeyde Sibirya’ya güneyde Tibet’e ve Kore’ye kadar genişledi. Moğollar Anadolu’yu ve Irak’ı da egemenliklerine aldılar.Moğol imparatorluğu içerisinde Orta Asya’daki Türk toplulukları da yer almıştır.Devletin idari yapılanmasında Uygur Türkleri etkili çalışmalarda bulunmuştur.Resmi yazışmalarda Uygur alfabesini kullanmış­lardır.Cengiz Hanın ölümünden sonra İmparatorluk par­çalanmış ve yeni devletler ortaya çıkmıştır. Bu devletler:a. Altın-Orda DevletiCengiz Han’ın torunu Batu Han tarafından Karadeniz’in kuzeyinde kurulmuştur. Başkenti Saray şehri olan bu devletin sınırları Aral Gölünden Macaristan içlerine kadar uzanıyordu.
Devlet Berke Han zamanında İslamiyeti kabul etmiş ve zamanla Türkleşmiştir.Not: İslamiyeti kabul eden Moğollar zamanla Türkleşme özelliği gösterirken, İslam dinine girmeyen Moğollar kendi milli özelliklerini korumuşlardır. Müslüman olan Moğollar yoğun Müslüman Türk nüfusu içerisinde zamanla erimişlerdir.Not: Moğolların kurmuş oldukları devletler tek başına Moğol karakteristiği oluşturmamakta, bu devletler üzerinde Türk etkisi de gözükmektedir. Moğol Devletlerinde Türk etkisinin bulunmasında, bu devletler içerisindeki yoğun Türk nüfusunun yanında, Moğollara göre daha gelişmiş olan Türk Devlet geleneği ve Türk kültürünün de büyük etkisi vardır.Altınordu Devleti Toktamış Han zamanında Timur Devleti ile savaşmış ve Timur, Altınordu Devleti’ni yenmiştir. 
Timur’la yapılan bu savaş ülkeyi zor durumda bırakmış ve parçalanma sürecine girmiştir. Altınordu Devleti parçalanınca ortaya değişik isimlerde hanlıklar ortaya çıktı. Ancak tek başlarına güçlü birer devlet olamayan bu hanlıklar birer birer Ruslar tarafından ortadan kaldırıldı ve Karadenizin kuzeyinde Rus egemenliği başladı.Timur’un Türk-İslâm Dünyası’na Verdiği ZararlarTimur’un Altınordu Devleti’ni yenmesi Türk tarihi açısında büyük önem taşır. Bu savaşla gücünü kaybeden Altınordu Devleti parçalanmış bu durum en çok Rusların işine yaramıştır. Yani, Timur Rusların güçlenmesi ve Türk dünyasının başına bela olması sürecini başlatmış oldu. Bilindiği gibi Timur bir başka Türk devleti olan Osmanlı Devleti ile de savaşmış ve bu devleti de yenerek, Türklerin Avrupa da ilerlemesini geçici olarak durdurmuştur. Hindistan’daki Türk Sultanlığı’nın başındaki Tuğlukları mağlup ederek bölgedeki küçük devletlerin güçlenmesine sebep olmuştur.Ancak bütün bu gelişmeler, Timur’un Türk dünyasına düşman olduğu gibi bir kanıya varılmasını gerektirmez. Altınordu Devleti’nin Parçalanmasıyla Ortaya Çıkan Hanlıklar – Kırım Hanlığı- Kazan Hanlığı- Kasım Hanlığı – Ejderhan Hanlığı – Küçüm Hanlığı- Nogay Hanlığıb. İlhanlılarCengiz Han’ın torunu Hulagu Han tarafından İran ‘da kuruldu. Daha sonra Azerbaycan’ı ve Irak’ı ele geçirerek sınırlarını genişlettiler. Abbasi Devletine son verdiler. Ancak Memlukler İlhanlıları iki kez mağlup etmeyi başardı. İlhanlılar, Gazan Mahmut Han zamanında İslamiyet’i kabul ettiler. İslâm dinine giren İlhanlılar zamanla Türkleşmeye başladılar. XIV. Yüzyılda yıkılan bu devlet üzerinde Celâyirler Devleti kuruldu.c. ÇağataylılarCengiz Han’ın oğlu Çağatay Han tarafından kuruldu. Kısa sürede Orta Asya’nın büyük bölümünü ele geçirdiler. İslamiyeti kabul eden Çağataylılar da hızla Türkleştiler. Çağatay Türkçesi, Moğolca’nın yerini aldı. Çağatay Devleti’nde emirlik yapan Timur, bu devletin zayıf durumunda yararlanarak kısa sürede Çağatay Devleti’nin yönetimini ele geçirdi. Çağatay Devleti, Timur Devleti haline dönüştü.d. Kubilay HanlığıCengiz Han’ın ölümünden sonra Çin bölgesinde Kubilay Han tarafından kurulmuştur. Ancak Çin nüfusunun yoğunluğu onların sonunu hazırlamış ve bu devlet zamanla Çinlileşmiştir.Timurlular (1370–1507)Çağatay Devleti’ne komutan olarak hizmet veren­ Timur, bu devletin Türkistan’da halka baskı yapması üzerine isyan çıkardı. Moğol devletine son vererek kendi Devleti’ni kurdu.Kendisi Cengiz Han soyundan gelmediği için Çağatay Hanları soyundan gelen kişileri han yaptı. Ancak esas güç yine de Timur’un elindeydi. Kendisi emir ünvanını kullandı.Timur, kısa sürede devletin sınırlarını genişletti. Devletin egemenlik alanı Batı Türkistan, Afganis­tan, İran, Batı Hindistan ve Anadolu’yu kap­sadı.Timur Devleti’nin güçlenmesi ve batıya doğru genişlemesi, Anadolu da kurulmuş olan Osmanlı Devleti ile hâkimiyet mücadelesine yol açtı. İki Türk Devleti karşı karşıya geldi.Ankara Savaşı (1402)(Timur Devleti X Osmanlı Devleti)Ankara Savaşı’nı Timur kazandı. Bu savaş ile Osmanlı Devleti fetret devrine girdi. Dağılma tehlikesi geçirdi.Timur, başkent Semerkant’ı bilim kültür merkezi haline getirdi.Timur, Çin’e yapacağı sefere hazırlık sırasında öldü. Timur’un ölümü ile devlet çocukları arasında paylaşıldı. Timur oğullarından Şahruh, devletin büyük bölümünde hâkimiyeti ele geçirdi. Uluğ Bey ve Hüseyin Baykara döneminde Timur Devleti gücünü kaybederek yaşamaya devam etti. Hüseyin Baykara’nın ölümü ile Timur Devleti, Özbekler, Akkoyunlar ve Karakoyunlar tarafından yıkıldı.TİMURLULARDAN SONRAKİ SİYASÎ GELİŞMELERKaradeniz’in Kuzeyinde Kurulan Hanlıklar- Kırım Hanlığı- Kazan Hanlığı- Kasım Hanlığı – Ejderhan Hanlığı – Küçüm Hanlığı- Nogay HanlığıTürkistan, Hindistan ve İran’da Kurulan Hanlıklara. Şeybaniler (1428 – 1598)Altınordu Devleti’nin kurucusu Batu Han’ın kardeşi Şeyban’ın soyundan gelmektedirler.Daha sonra Özbek adını alacak olan Türkler tarafından 13–14 yüzyılda Orta Asya ‘da kurulmuş bir devlettir.b. SafevilerAkkoyunlu Devleti’ni yıkan ve Tebriz şehrini ele geçiren Şah İsmail tarafından İran’da kurulumuştur.Kısa sürede devletin sınırlarını genişleten Şah İsmail, Doğu Anadolu üzerinde hâkimiyet kurmak isteyince Osmanlı Devleti ile arası açılmış ve iki devlet karşı karşıya gelmiştir. Çaldıran Savaşı (1514)(Osmanlı Devleti X Safevi Devleti)Çaldıran Savaşı’nı Osmanlı Devleti kazandı.1639 yılında iki ülke arasında yapılan Kasr-ı Şirin Antlaşması’ndan sonra iki devlet arasında ciddi bir savaş olmadı. Safevi Devleti 18. yüzyılda sona erdi.Not: Safevi Devleti, İran coğrafyasında kurulmasından dolayı Fars kimliği etkisi altında kalmıştır. Özellikle Şii mezhebini benimsemeleri, Sünni İslam anlayışındaki Osmanlı Devleti ile Şii Safevi Devleti’ni karşı karşıya getirmiştir.Not: İran 20 yüzyılın başlarına kadar Türk soyundan gelen hanedanlar tarafından yönetilmiştir. Bugünde İran nüfusunun yaklaşık %40’ını Türkler oluşturmaktadır. İran Türkleri Türk dünyası içinde önemli bir konuma sahiptir.c. Hindistan Türk Sultanlıkları ve BabürlülerDelhi Türk Sultanlığı (1206-1414)Hindistan’da kurulan ilk Türk sultanlığıdır.Gur Devleti’nin Kuzey Hindistan valisi Kutbeddin Aybeg tarafından kurulmuştur.İltutmuş zamanında ülke sınırları gelişmiş, devlet halife tarafından tanınmıştır.Devlet, sırasıyla Şemsiye, Balaban, Kalaç, Tuğluk hanedanlarınca yönetilmiştir.Babür Devleti (1526–1858)Timur soyundan gelen Babür Şah tarafından Ku­zey Hindistan’daki Agra şehrinde kurulmuştur.Coğrafi keşifleri izleyen süreçte Fransızlar ve İn­gilizler Hindistan kıyılarına egemen oldular.İngilizler, son Babür hükümdarını esir ederek Ba­bür devletine son verdiler ve Hindistan’ı sömürge yaptı­lar.Dünya sanat tarihinin önemli eserlerinden Taç Mahal, bu devlet zamanında yapılmıştır. Özbekler Ve Özbek HanlıklarıOrta Asya yaşayan Özbek Türkleri XV. yüzyılda Harzem bölgesinde güçlü bir devlet kurmuşlardı. Ancak bu devlet zayıflayınca üç ayrı hanlığa ayrılmıştır. Bunlar:- Hive Hanlığı- Buhara Hanlığı- Hokand HanlığıKazak Hanlığı ve ikizlerÖzbekler ve Kırgızların karışımdan oluşan Kazak Türkleri üç cüz (yüz) olarak ayrılmışlardı.Bunlar; a. Ulu cüz b. Orta cüz c. Küçük cüzHer üç Kazak cüzüde ayrı ayrı devletler kurmuşlardı. Ancak Ruslar Orta Asya ya yayılınca üç Kazak cüzünüde kendi egemenliklerine bağladılar. Kazaklar 1991 yılında Sovyetler Birliği ‘nin yıkılması ile bağımsızlıklarına kavuştular. Kazakistan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri içerisinde en geniş sınırlara sahip olan Türk cumhuriyetidir. Sayan-Altay Türkleri ve KırgızlarEn eski Türk boylarından biri olan Kırgızlar da önce Moğol, daha sonra Kalmuk ve 19. yüzyılda da Rusların egemenliği altına girdiler. 1991 yılında Sovyetler Birliği ‘nin yıkılması ile bağımsızlıklarına kavuştular. Kırgızistan, ülkemize en uzak ve toprakları en küçük Türk Cumhuriyetidir.Not: Manas Destanı Kırgız Türklerine ait dünyaca ünlü bir destandır. Yaka Türkmenleri (Türkmenistan)Başlangıçta Moğollar ve Timur Devleti nin egemenliğinde yaşayan Türkmenler 1860–1884 yılları arasında bağımsız bir Türk Devleti olarak varlığını sürdürdü. Ancak bu durum fazla uzun sürmedi. Bütün Türk Dünyasını işgal eden Ruslar Türkmenleri de kendi egemenliğine bağladı. Diğer Türk Cumhuriyetleri gibi 1991 yılında Sovyetler Birliği ‘nin yıkılması ile bağımsızlığını kazandı.Not: Türkiye Türkleri ve Türkmenistan Türkleri a
ynı kökenden yani Oğuz Türklerinden gelmektedir.Doğu Türkistan (Kaşgar Hanlığı)Çağatay Devleti’nin sınırları içerisinde yer alan Doğu Türkistan bölgesi, XVII. Yüzyılda Kaşgar, Yarkent ve Aksu gibi küçük hanlıklara ayrıldı. Bu durumu fırsat bilen Çinliler, Doğu Türkistan bölgesini işgal etmeye başladılar. 1877 yılında da Doğu Türkistan Çin egemenliği altına girdi. Bölge de yaşayan Türkler sık sık ayaklansa da bağımsızlıklarını kazanamadılar. Not: Doğu Türkistan günümüzde de Çin işgali altındadır.Not: Doğu Türkistan’da çoğunlukla Uygur Türkleri yaşamaktadır.Azerbaycan HanlıklarıAzerbaycan bölgesi X. Yüzyılda Büyük Selçuklu Devleti’nin egemenliğine girdi. Daha sonra bu bölgeye , Harzemşahlar, Moğollar, İlhanlılar, Timur Devleti, Karakoyunlar, Akkoyunlar, Safeviler ve Osmanlı Devleti hakim oldu. Ancak Ruslar ve İranlılar birlikte hareket ederek Azerbaycan’daki Osmanlı egemenliğine son verdiler. Daha sonrada Azerbaycan toprakları kuzey ve güney olmak üzere ikiye ayrıldı. (1828 Türkmençay Antlaşması ile İran ve Rusya Azerbaycan’ı paylaştılar).Kuzey Azerbaycan’a Ruslar, Güney Azerbaycan’a İran hâkim oldu. 1991 yılında diğer Türk Cumhuriyetleri gibi Azerbaycan da bağımsızlığını kazandı.Not: Güney Azerbaycan günümüzde İran işgali altında olup bağımsızlığını kazanamamıştır. İran’da çok sayıda Türk yaşadığı daha öncede belirtilmişti.Not: Azerbaycan Türkiye’ye en yakın Türk Cumhuriyetidir. Azerbaycan Türkiye için çok büyük bir öneme sahiptir. Türkiye- Azerbaycan yakınlaşması kaçınılmazdır ve zaruridir. Ancak “Rusya, İran, Ermenistan” Türkiye ile Azerbay-can’ın yakınlaşmasından rahatsız olmaktadırlar.KÜLTÜR VE UYGARLIKDevlet YönetimiMoğollarda hâkimiyeti ele geçirmek için Cengiz Han soyundan gelmek bir şarttı.Timur, han soyundan gelmediği halde Çağatay Devleti’ni ele geçirmiş ama han soyundan bir kişiyi göstermelik de olsa başa geçirmişti.Timur, ayrıca Cengiz soyundan biriyle evlenerek küregen (güveyi) lakabını da taşımıştır.Moğollarda ve Timur Devleti’nde Cengiz Yasaları geçerliydi. Zamanla İslâm’ın etkisi yasalarda kendini gösterir.Moğollarda han, bahadır, kaan, hakan, Safevîlerde şah ünvanları kullanılmıştır.Moğollar, zamanla Türk devlet yapısını ve geleneğini taklit etmeye başlamışlardır.Moğollarda topraklar, han ailesinin ortak malı sayılır ve köbegün (şehzadeler) arasında paylaştırılırdı.Devlet işleri kurultayda görüşülürdü.Ordu komutanlarına noyan denirdi.Yarluk: Ferman, emirnâme.Bitikçi: Fermanları yazan kâtipler.Tamga: Mühür.Nâib: Vezir.Yam: Posta Örgütü (Yamçi=Posta Müdürü)Timurlular’da İki Divan Vardır:Tavacı (Türk) Divanı: Askerî işle bakar.Maliye (Sart) Divanı: Parasal işlere bakar.OrduSayurgal: Savaşlarda yararlılık gösterenlere verilen topraklara denir.Tarhan: Başarılı komutanlara verilen büyük unvan.Cengiz Han, ordusunu Mete’nin 10’lu Sistem’ine göre düzenlemişti. En büyük askerî birlik tümen denirdi.Ordu komutanlarına noyan, yardımcısına nöker, askerlerine de çerig denirdi.Moğol ordusu, oldukça zalim bir ordu olarak bilinir.Moğollar, mancınık gibi araçlar da kullanmışlardır.Din ve İnanış:Moğollar, Şamanizm, Budizm, Hristiyanlık ve Putperestlik gibi inançlara sahiptiler.14. yüzyıldan itibaren İslâmiyet, Moğollar arasında yayılmaya başlamıştır.Sosyal ve Ekonomik HayatAileye yasun denirdi. Birkaç yasunun birleşmesiyle aymak (oymak) meydana gelirdi. Oymakların birleşmesiyle de obog (oba) oluşurdu. İrgen daha büyük bir topluluğu ifade eder.Bozkır AristokrasisiMoğollarda görülen toplumsal tabakalaşmaya (halkın sınıflara ayrılması) bu ad verilir.Moğollar toplumunda en seçkin tabaka Altın Urug denilen Cengiz Han soyu’dur. Daha sonra sırayla noyanlar, nökerler, karaçu (halk) ve bogollar (köleler) gelirdi.Moğollarda göçebe yaşamın bir gereği olarak geçim, hayvancılık ve ganimet üzerine kuruluydu.Zamanla tarım ve ticaretle ilgilendikleri de görülür.Timurlarda TarımTimurlular’da tarım oldukça gelişmiştir. Sulama kanalları açarak sulu tarım tekniğini geliştirmişlerdi. Bu kanalların sorumlusuna mirab denirdi.Türk dünyasındaki gelişmeler, coğrafî keşifler sonrasında Hindistan’a gelen İngilizler ve Türkistan’ı ele geçiren Ruslar tarafından yok edilmiştir. Bu topraklar, bu devletler tarafında sömürge olarak kullanılmışlardır.Dil ve EdebiyatMoğollar, Moğolca konuşur, Uygur yazını kullanırlardı.Moğolar’ın zamanla Türk kültürünün etkisi altında kalmasıyla Doğu Türkçesi kullanılmaya başlanmıştır. Doğu Türkçesi’ne Cengiz Han’ın oğlu Çağatay’dan ötürü Çağatay Türkçesi denilmiştir.Önemli Eserlerİlhanlılarda;Câmiü’t Tevârih (Tarihlerin Toplamı) > ReşîdüddinAltın-Orda Devleti’nde;Muhabbetnâme > Harezmî (Şair ve büyük bilgin)Timurlularda;Muhâkemet-ü’l Lügateyn > Ali Şir NevâîÇağatay Edebiyatı’nın önemli temsilcileri Hüseyin Baykara, Babür Şah, Ebu’l Gazi Bahadır Han’dır.Safeviler’de ve Azerî Edebiyatı’nda;Şah İsmail’in ŞiirleriLeyla ve Mecnun > FuzûlîDede Korkut HikâyeleriKöroğlu DestanıNasreddin Hoca FıkralarıKırgızların Manas Destanı, dünyanın en uzun destanıdır.Bilim ve SanatMoğollarda tarih bilimine önem verilmiştir.Moğolların Gizli Tarihi isimli eser önemlidir.İlhanlılarda;Târih-i Cihanguşâ (Cihan Fatihi Tarihi)> CüveynîCâmiü’t Tevârih (Tarihlerin Toplamı) > ReşîdüddinUzay Bilgini Nâsıreddin Tûsî ve Abaka HanTimurlularda; Zafernâme >Şerefeddin Ali YezdîZübdet-ü’t Tevârih > Hafız EbruUluğ Bey > Astronomi (Uzay) ve MatematikAli Kuşçu > Astronomi (Uzay) ve MatematikKadızâde-i Rûmî > MatematikKaşanlı Cemşîd > MatematikŞecere-i Türk ve Terâkime > Ebu’l Gazi Bahadır HanTimurlular’dan Günümüze Ulaşanlar Hoca Ahmet Yesevî Türbesi (Yesi),Timur Türbesi (Semerkant)Abdülkadir Meragî’nin Beste ve Usulleri (Türk Mûsıkisi)Babürlülerden Günümüze Ulaşanlar Tac Mahal >Şah Cihan’ın ölen eşi için Agra’da yaptırdığı eşsiz bir anıttır.Babürnâme > Babür Şah’ın şiirlerinin ve anılarının yer aldığı bir kitaptır.
Bu içerik internet kaynaklarından yararlanılarak sitemize eklenilmiştir