CÜMLE ÇEŞİTLERİ VE CÜMLENİN ÖZELLİKLERİ İLE İLGİLİ KONU ANLATIM
ÖĞELERİNİN DİZİLİŞİNE GÖRE:
Yüklemin cümledeki yerine göre kurallı (düz) ve kuralsız (devrik) olmak üzere ikiye ayrılır.
KURALLI(DÜZ):
Yüklemi sonda bulunan bütün cümleler kurallı cümledir.
Örn:
İçimde damla damla bir korku birikiyor.
O sabah erkenden uyandım.
KURALSIZ(DEVRİK):
Yüklemi sonda olmayan bütün cümleler devriktir.
Örn:
İçimde damla damla birikiyor bir korku.
Uyandım o sabah erkenden.
Uyarı: Türkçede öğeler bir anlam özelliği yoksa aşağıda verilen sıraya göre dizilir:
Özne – zarf tümleci – dolaylı tümleç – nesne – edat tümleci – yüklem
Örn:
Ahmet, dün okula kardeşini kayıt için götürdü.
Ama Türkçede bu sıra bozulur. Çünkü kurallı cümlelerde sözcükler, önemlerine göre sıralanır, en önemli sözcük yükleme en yakın kullanılır.
EKSİLTİLİ/KESİK CÜMLE:
Yüklemi cümlede değildir ama cümlenin söylenişine göre cümledeymiş gibi düşünülür.
Örn:
Dalgalandığım yerde ne korku, ne keder. (var)
İt ite buyurmuş, it de kuyruğuna…(buyurmuş)
YÜKLEMLERİNE GÖRE:
Yüklemin dürüne (eylem veya ad) göre ikiye ayrılır.
EYLEM CÜMLESİ
Yüklemi çekimli eylem olan cümlelerdir.
Yüklem eylemse cümle de eylemdir.
Örn:
Aç ayı oynamaz.
Bilirim sabrından saray yapanları.
AD CÜMLESİ:
Yüklemi ad (çekimli, ek eylem almış ad) veya ad soylu sözcük olan cümlelerdir.
Örn:
Sekiz saattir evdeyim.
Çalışkanlık da bu da babası gibidir.
ANLAMLARINA GÖRE:
Her cümle, yüklemin bildirdiği eylem özelliğine göre bir bildirim amacı taşır.
OLUMLU
Eylem cümlelerinde, eylemin yapıldığını
Ad cümlelerindi sözü edilen adın (kavramın) var olduğu bildirir.
Örn:
Bu konuyu çok iyi anladım.
Çardak bu mevsimde soğuktur.
Bu okulun yerinde bataklık vardı.
Bu durumu bilmiyor, değil.
Onu burada bilen yok değil.
Bize verecek zamanın mı yok? (olumsuz sorulu ad cümleleri olumludur)
Bu durumu düşünecek aklın mı yok?
OLUMSUZ
Eylem cümlelerinde eylemin yapılmadığını
Ad cümlelerinde sözü edilen adın var olmadığını bildirir.
Eylem cümlelerine “-me/-ma, ne…ne” getirilir.
Ad cümlelerine “değil, yok, -siz, ne…ne” getirilir.
Örn:
Bu konuyu çok iyi anlamadım.
Çardak bu mevsimde soğuk değildir.
Bu okulun yerinde bataklık yoktu.
Burada ne araba ne yol vardı.
Bir zamanlar okullar öğretmensizdi.
Bu konuyu ne sen ne ben biliyorduk.
*UYARI: Bazı cümlelerde olumsuz ekler kullanılmamışken cümleler anlamca olumsuzdur.
Örn:
Bu şimdi sence iyi mi oldu?
Bu olaya yürek mi dayanır?
Çok geç kaldık!
SORU
Soru anlamı bulunan cümlelerdir.
*sonunda kesinlikle soru işareti vardır.
Soru cümlelerinde soru, cümlenin tümüyle ilgili değildir; ancak cümlenin bir tek öğesiyle ilgili soru, tüm cümleyi etkiler.
Örn:
Hangi dağda kurt öldü?
KOŞUL/ŞART
Yüklemin gerçekleşmesi bir koşula bağlıdır.
İç içe birden çok cümle vardır.
Koşul cümlelerinde kesinlikle “-se, -sa” vardır.
Örn:
Eve geldiyse bizi arasın.
Gelen o ise içeri alın.
Yağmur yağmazsa çalışacağız.
İSTEK/DİLEK
Yüklemin gerçekleşmesini isteme söz konusudur.
Yükleme istek eki “-e, -a” getirilir.
Örn:
Bu konuyu sonra konuşalım.
Onu bir kez daha göreyim.
(?)Keşke okula birlikte gitsek.
ÜNLEM
Herhangi bir duygunun baskın olduğu, çok olduğu cümlelerdir.
*sonunda kesinlikle ünlem işareti vardır.
Ayrıca ünlem cümleleri yüklem almamışsa eksiltili cümlelerdir.
Örn:
Hadi be!
Düşeceksin!
EMİR/BUYRUK
Yüklemin yapılması buyurma, emretme söz konusudur.
Örn:
Onu yere bırak.
Çocuğu istediğinde verin.
Sakın bir şey söyleme.
YAPILARINA GÖRE:
Cümleler yüklemin sayısına ve durumuna göre basit, birleşik, sıralı ve bağlı olmak üzere dörde ayrılırlar.
BASİT CÜMLELER
Tek yüklemi bulunan ve içinde herhangi bir eylemsi bulunmayan cümlelerdir.
Örn:
Adamların kafalarından hayaller geçiyordu.
Öğrenciyim.
Arabanın içinde bir çanta unutulmuş.
Bu gökyüzü şiir gibidir.
***Günümüz uygarlık ölçüsü, kültür, sanat ve teknikte üstünlüktür.
BİRLEŞİK CÜMLELER
Birden çok yargıyı bildirirler
Yüklemi tektir.
Temel cümlenin anlamını tamamlamak için kullanılan yan cümleciklerle birlikte oluşturulurlar.
Bir cümlenin bileşik cümle sayılması için, bir temel cümleye bağlı bir veya birden azla yan cümleciğin olması gerekir.
TEMEL CÜMLE:
Asıl yargıyı veren, yüklemi içinde barındıran cümledir.
YAN CÜMLE:
Temel cümleyi tamamlar
Şart eki, ki bağlacı veya eylemsilerle oluşturulurlar.
Örn:
Buraya gelirken onu gördü. (girişik birleşik cümle)
Y.C. T.C.
Çalışmışsa başarılı olur. (şartlı birleşik
Y.C. T.C.
Görüyorum ki günden güne
Y.C.
saygısızlaşıyorsun. (ki’li birleşik cümle)
T.C.
Kİ’Lİ BİRLEŞİK
Ki bağlaçlı birleşik cümlelerdir.
Cümle + ki + temel cümle
GİRİŞİK BİRLEŞİK
Eylemsili cümlelerdir.
ŞART BİRLEŞİK
-se, -sa şart ekli birleşik cümlelerdir.
Cümle + se + temel cümle
SIRALI
Birden çok cümlenin ( , ) veya ( ; ) ile bağlanması sonucu oluşur.
Art arda sıralanmış cümlelerdir.
Cümle + cümle
Örn:
Sakla samanı, gelir zamanı.
Terazi var, tartı var, her şeyin bir vakti var.
BAĞIMLI SIRALI CÜMLE
Sıralı cümlelerden yüklem dışındaki diğer öğelerin ortak kullanılmasıdır.
Örn:
Hasan buralarda gezindi, oralarda arandı.
Akrabalarımız Ankara’ya gitti, biz de gidelim.
Kitabı eline aldı, okumaya başladı.
BAĞIMSIZ SIRALI CÜMLE
Sıralanan cümlelerde herhangi bir öğe ortaklığı yoksa bağımsızdır.
Örn:
Su uyur; düşman uyumaz.
Tavşan dağa küsmüş; dağın haberi olmamış.
BAĞLI CÜMLE
Bağlaç kullanılarak oluşturulan birleşik cümlelerdir.
Cümleler birbirine bağlaçlarla bağlanır.
Örn:
Gelmiş de bize uğramamış.
Yanlış yere geldiğini anladı, ama iş işten geçmişti.
Ceketini giydi ve koşarcasına uzaklaştı.
CÜMLEDE ÖZNE – YÜKLEM UYUMU:
Özne tekilse yüklem tekildir.
Özne çoğulsa ve
İnsansa yüklem çoğul
İnsan dışıysa tekil olur.
Topluluk adları özne olunca yüklem tekil olur.
Örn:
Ahmet ve Hasan geldiler.
Kedi ve köpek arkadaş oldu.
Ordu güneye yürüdü.
Kaynak: izni ile alınmıştır
Editörün Seçtikleri
POPÜLER MESAJLAR
