XI – XII. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI
( GEÇİŞ DÖNEMİ EDEBİYATI )
Bu dönem Türk edebiyatı bir yandan İslam inancı v bunun getirdiği Arap ve Fars kültürünün etkisine girerken bir yandan da eski Türk Edebiyatı geleneğini sürdürmeye çalıştığından bir ikilem yaşamıştır.
“ Geçiş Dönemi” olarak da adlandırılan bu dönem edebiyatında şu özellikler görülür:
1 – Dilde Türkçenin yanı sıra Arapça ve Fasa sözcükler de kullanılmaya başlanmıştır…
2- Uygur Alfabesinin yanında Arap Alfabesi de kullanılmıştır.
3 – Eski nazın şekilleri yanında Arap ve Fars edebiyatından giren nazım şekilleriyle de eserler
verilmeye başlanmıştır.
4 – Dörtlük ve beyit birlikte kullanılmıştır.
5 – Hece ölçüsüne devam edilirken aruz ölçüsü de kullanılmıştır.
6 – İslam öncesi kültürle İslami kültür iç içedir.
7 – Dini esasları öğretme esas alınmıştır.
8 – İdeal toplum oluşturma çabası vardır.
9 – Klasik Türk edebiyatı da denilen “Divan Edebiyatı” ve Tekke edebiyatının ilk örnekleri
verilmiş; Türk edebiyatının üç kola ayrılmasının ilk adımları atılmıştır.
GEÇİŞ DÖNEMİ ESERLERİ hangileridir
İslami Dönemde İlk Dil ve Edebiyat Ürünleri (11.-12.yy.)
1 – KUTADGU BİLİK hakkında bilgi :
Mutluluk veren bilgi – mesut olma bilgisi anlamlarına gelir.
XI. yüzyılda, Karahanlılar zamanında ( 1069 – 1070)Yusuf Has Hacib tarafından
Kaşgar’da Yazılmış ve Karahanlı Hükümdarı Ali Hasan Bin Süleyman Han ‘a
Sunulmuştur.Eserin hazırlanmasında Sanskritçedeki “Pançatantra”ların ( hükümdar
nasihatleri) , Hinli yazar Beydaba’nın “Kelile ve Dinme” adlı eserinin ve Çin bilgini
Konfiçyüs’ün felsefesi etkili olmuştur.
6645 Beyit ve 173 dörtlükten oluşan eser Mesnevi nazım şekliyle ve siyasetname türünde
yazılmıştır Beyitlerde aruz ölçüsünün fe’ûlün / fe’ûlün / fe’ûlün / fe’ûl kalıbı kullanılmış
Dörtlükler ise hece ölçüsüyle yazılmıştır.
19. yüzyıldaTürkolog Von Homer tarafından bulunan eser bugün biri Viyana’da biri Kahire’de ve
biri de Türkistan’ın Fergana şehri kitaplığında olmak üzere üç yazma nüsha halinde
bulunmaktadır. ( Viyanadaki Uygur diğerleri ise Arapçayla yazıldığı da söylenir.)
İdeal insan ve ideal devlet oluşturmayı amaçlayan Ütopik bir eserdir Eserde adalet,
kanun,mutluluk, akıl ve kanaatkarlık sembollerle anlatıldığı için “ALEGORİK” bir eserd
Kün Togdi adlı hükümdar kanun ve adaleti
Ay Togdi adlı vezir :mutluluğu, saadeti
AyToldinn oğlu Ögdülmiş : aklı ilmi ( bilgiyi)
Kardeşi ( vezirin ikinci oğlu ) Odgurmuş : kanaati ve akıbeti simgeler.
Kutadgu Bilik’ten Örnekler.
1 Doğrulukla hallederim ben işi
Ayırmam ben bey ya da kul diye kişi
2 –Gerek oğlum, gerek yakınım ya da akraban olsun
Gerek yolcu, gezici gerek konuk olsun
Kanun karşısında benim için bunların hepsi birdir
Hüküm verirken hiçbiri beni farklı kılmaz.
3 – Hükümdar bak özü doğru ise
Düşündüğü ile söylediği birse doğru insan odur.
4 – Beyler, iyi insanları kendilerine yakın tutarlarsa
Kötüler de işlerinde iyi hareket etmek zorunda kalır.
5 – Beylerin etrafını kötüler çevirirse
Memlekete tamamen kötüler hakim olur.
6 – Fakir, dul ve yetimleri kolla
Bunları korumak kanunları gerçekten uygulamaktır
7 – Açgözlü insana memleket ve mevki verme
Onun memlekette düzeni bozacağından şüphe etme
8 – Devletin direği doğru kanundur
Kanun bozulursa devlet durmaz ayakta
9 – Vücudunu düz dilersen hevesinin boynunu kır
Hevesin ölürse vücudun eğrisi düzelir
10 – Hevesine akıl ile hakim ol
NeFsini bilgi ile tutup bastır.
Siyasetnane : Devlet adamları ya da diğer yöneticilere bilgi ve öğüt verme amacıyla yazılmış ahlâki ve didaktik eserlere siyasetname denir.
Selçuklu veziri Nizamül Mülk’ün “Siyasetname” Koçi Bey’in “ Koçibey Risalesi” bu türün ilk örnekleridir.
Mesnevi :Arapçada “ ikişerli “ anlamına gelir Her biyitin kendi arasında uyaklanmasıyla oluşur. aa bb cc… İlk olarak Hint edebiyatında Beydaba’nın yazdığı “ Kelile ve Dimne” de kullanılmıştır. İran şairleri Gencali Nizam “Penç Genç” te Frdevi “Şehname” de bu nazım şeklini kullanmıştır. Bizede ilk olarak “Kutadgu Bilig” de kullanılmıştır
Aynı şairin yazdığı beş mesneviye “Hamse” denir Bizde ilk olarak Ali Şir Nevai
1- Hayret-ül Ebrar
2 – Ferhat ü Şirin
3 – Leyla vü Mecnun
4 – Seba-i Seyyar
5 – Sedd –i İskender adlı mesnevileri yazarak hamse sahibi olmuştur.
Mesnevi Çeşitleri hangileridir
1 – Kahramanlık ve destan mesnevileri : Şehname ( Firdevsi ) İskendername ( Ahmedi )
2 – Aşk Mesnevileri .Leyla vü Mecnun ( Fuzuli) Hüsrev ü Şirin ( Şeyhi )
3- Din ve Tasavvuf Mesnevileri : Mevlid ( Süleyman Çelebi ) Hün-ü Aşk ( Şeyh Galib )
4 – Didaktik Mesneviler : Kutadgu Bilig ( Y.Has Hacib ) Risaletü’n Nüshiye ( Y. Emre ) Hayriye (Nabi)
5 – Mizahi Mesneviler : Harname ( Şeyhi )
6 – Şehir Mesnevileri : Şehrengiz-i Bursa ( Lami )
7 – Eğlence ve Düğün Mesnevileri : Sürname ( Ahmedi )
Mesnevinin Bölümleri nelerdir:
1 – Dibace 2 – Tevhid 3 – münacaat 4 – Na’t 5 – Miraciye 6 – Methi Cehar-ı Yârı Gizin
7 – Methiye 8- Sebebi Telif 9 – Agazı Destan 10 – Hatme
2. DİVANÜ LUGATİ’T TÜRK: Türk Dili Sözlüğü anlamına gelir 1072 – 1077tarihleri arasında ( XI. Y.Y ) Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmış ve Abbasi Halifesi Ebulkasım Abdullah’a sunulmuştur.
Yazarın amacı Araplara Türkçeyi öğretmek olduğundan eser Arapça yazılmıştır 7500 Türkçe sözcüğün karşılığı maznun ve düz yazı metinlerinden yaralanılarak verilmiştir.
Eser Türkçenin ilk sözlüğü olmakla birlikte Türk Dili, tarihi Türklerin yaşadığı coğrafi bölgeler Türk örf ve adetlerini de anlatan büyük bir Türkoloji kaynağıdır.
Eserin yazarın kendi el yazısıyla yazmış olduğu aslının kopyası bugün İstanbul- Fatih Milli Kütüphanesinde bulunmaktadır ( yazımından 192 yıl sonra Şamlı Mahmut tarafından çoğaltılmış )
3. ATABETÜ’L HAKAYIK : Hakikatler Eşiği anlamına gelir XII.Yüzyıl sonlarında Edip Ahmet tarafından yazılmış Türk ve Acem ülkesinin meliki Emir Muhammet Dad Sipihsalar’a sunulmuştur Dini ve Ahlaki bilgiler içeren 40 Beyit ve 101 dörtlükten oluşan eserde de Kutatgu bilikte olduğu gibi hem hece men de arzun fe’ûlün / fe’ûlün / fe’ûlün / fe’ûl kalıbı kullanılmış
-1918 yılında Necip Asım tarafından bilim dünyasına tanıtılan eser 14 bölümden oluşmuştur.
1 – Tanrıya Övgü 2 – Peygambere övgü 3 – Dört Sahabenin övgüsü 4 – Emir Muhammet Dad Sipahsalar’ın övgüsü 5 – Kitabın yazılış sebebi 6 – Bilginin faydası, bilgisizliğin zararı hakkında 7 – Dilin korunması 87 – Dünyanın dönekliği 9 – Cömertlik – cimrilik 10 – Alçakgönüllülük ve kibir hakkında 11 – Hırs 12 – Af etme ve diğer iyilikler hakkında 13 – Zamanın bozukluğu 14 – Yazarın özrü.
4. DİVAN-I HİKMET Gerçek ve ahlâka dair kısa ve özlü söz demektir. Şairin kedisi ise eserini “ Varlıkların en iyisini bilgilerin en iyisiyle bilmek” olarak açıklar.Din ve Tasavvuf konularını işleyen şiirlere de “Hikmet” denir Ahmet Yesevi tarafından XII. Yüzyılda yazılmıştır.. Uygur Türkçesi ve Hakaniye lehçesiyle kaleme alınan eser konu bakımından tasavvur şekil bakımından halk edebiyatına uygundur.
MANAS DESTANI : Kırgız Türklerine ait olup dünyanın en uzun destanıdır Eser manasın dünyaya gelişini ve oğullarını anlatır.
Sekizli hece ölçüsüyle yazılmış yarım uyak kullanılmış olan eserde aliterasyonlara çok yer verilmiştir. Alman bilim adamı Prof. Wilhelm Raddloff 1862 -1869 yılları arasında Kırgız Türklerinden derlemiş ve kısaca “Proben” diye tanınan eserinde yayınlamıştır.
Talas savaşından sonra Türkler kabileler halinde Müslüman olmaya başlamıştır. Karahan Devletinin hükümdarı Satuk Buğra Han zamanında İslamiyet resmi din olarak kabul edilmiştir.(942) B u tarihten sonra İslam’a dair eserler verilmeye başlanmıştır. Bu geçiş dönemine ait en önemli eserler şunlardır:
a) Divan-ı Lügat’ it Türk.( Türk Dilinin Sözlüğü) ( 1072–1074 )
ü Kim Tarafında yazıldı ?: Kaşgarlı Mahmut yazmıştır.
ü Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılmıştır.
ü 1074 yılında bitirildiği düşünülüyor.
ü Türkçenin ilk sözlüğüdür.
ü Türklere ait gelenek göreneklerden tarihten folklordan bahsettiği için bir ansiklopedi özelliği taşımaktadır.
ü Kitapta 7500 kelimenin Arapça karşılığı verilmiş olup ayrıca halk şiirleri, atasözleri, deyimler kullanılmıştır.
ü Ebu’ l Kasım’ a sunulmuştur.
ü Hakaniye Türkçesi ile yazılmıştır.
b) Kutatgu Biliğ (Mutluluk Veren Bilgi) (1069- 1070 )
ü 1069–1070 tarihlerinde Yusuf HAS Hacip tarafından yazılmıştır.
Türk edebiyatının ilk siyasetnamesidir.
ü Öğretici bir nitelik taşımaktadır.
ü Tapgaç Buğra Han’a sunulmuştur.
ü Devletin nasıl yönetilmesi gerektiği vurgulanmıştır.
ü Hakaniye (Doğu ) Türkçesi ile yazılmıştır.
ü 6645 beyitten müteşekkildir.
ü Eserde öğütler; devlet, akıl saadet, adalet sembolleriyle verilmiştir.
ü Hakaniye Türkçesi ile yazılmıştır.
c) Divan-ı Hikmet
ü Hoca Ahmet Yesevi tarafından yazılmıştır.
ü İlahi aşk kavramı ilk defa bu eserde kullanılmıştır.
ü Yesevi tarikatının esasları ve dinin temel öğretileri anlatılmıştır.
ü 12. yy da yazılmıştır.
ü Hece ölçüsüyle halk dili kullanılmıştır.
ü Hakaniye Türkçesi ile yazılmıştır.
d) Atabet’ül Hakayık (Hakikatlerin Eşiği)
ü Yüknekli Edip Ahmet tarafından yazılmıştır.
ü 12. yyda yazılmıştır.
Kaynak: www.englishpage.blogcu.com
Editörün Seçtikleri
POPÜLER MESAJLAR
